Ο ναός των Ταξιαρχών στην Κωστάνιανη Ιωαννίνων

Ο ναός των Ταξιαρχών στο χωριό Κωστάνιανη χτίστηκε το δεύτερο μισό του13ου αιώνα, την εποχή του "Δεσποτάτου" της Ηπείρου και αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της αρχιτεκτονικής της εποχής. Ιστορικά στοιχεία για την ίδρυση και την λειτουργία του ναού δεν σώζονται. Ωστόσο ο ναός συνδέεται με διάφορες τοπικές παραδόσεις σχετικές με τη θαυματουργή δράση του Αρχαγγέλου Μιχαήλ. Ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του τρίκλιτου σταυρεπίστεγου ναού. Χωρίζεται κατά μήκος σε τρεις παράλληλους χώρους (κλίτη). Ζεύγος ισχυρών πεσσών χωρίζει το κεντρικό από τα δύο πλάγια κλίτη.

Στο ανατολικό τμήμα των τριών κλιτών διαμορφώνεται το ιερό με την πρόθεση στα βόρεια και το διακονικό στα νότια. Μπροστά από το χώρο του ιερού, το εγκάρσιο κλίτος τέμνει τα υπόλοιπα τρία κλίτη του ναού. Το σχήμα του Σταυρού, που σχηματίζουν σαφώς η ψηλότερα τοποθετημένη στέγη του εγκάρσιου κλίτους και η ενιαία στέγη των τριών κλιτών έδωσε την ονομασία σταυρεπίστεγος στον αρχιτεκτονικό αυτό τύπο, δημιούργημα της βυζαντινής αρχιτεκτονικής του 13ου αι.   

Ο ναός είναι κτισμένος με αδρά λαξευμένους ασβεστόλιθους της περιοχής σε ακανόνιστες στρώσεις ανάμεσα στις οποίες παρεμβάλλονται σειρές πλίνθων. Στην νότια πλευρά του εγκάρσιου κλίτους υψώνεται το κωδωνοστάσιο, που σχηματίζει υψηλό, τυφλό αψίδωμα, ενώ στο ανώτερο τμήμα του, υπάρχει δίλοβο άνοιγμα. Στις δύο στενές πλευρές του ναού, στην εγκάρσια καμάρα και στο κωδωνοστάσιο συναντάται και ο συνηθισμένος στη βυζαντινή αρχιτεκτονική κεραμοπλαστικός διάκοσμος, δηλ. πλίνθοι τοποθετημένοι έτσι ώστε να σχηματίζουν διάφορα κοσμήματα όπως τεθλασμένες γραμμές, επάλληλες σειρές οδοντωτών ταινιών και ψαροκόκαλο. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του ναού αποτελεί και η γύψινη διακόσμηση των ημικυκλικών φεγγιτών που ανοίγονται πάνω από τη βόρεια και νότια θύρα καθώς και στα δίλοβα παράθυρα στην τρίπλευρη αψίδα του ιερού, και στην εγκάρσια καμάρα.

Την περίοδο της οθωμανικής κατάκτησης κτίστηκε στη νότια πλευρά του ναού παρεκκλήσιο, από το οποίο σώζεται σήμερα η ανατολική πλευρά του, και νάρθηκας στα δυτικά, ο οποίος δεν σώζεται σήμερα. Ο ναός είναι κατάγραφος με τοιχογραφίες που χρονολογούνται επίσης τον 13ο αιώνα. Ο τοιχογραφικός διάκοσμος είναι διατεταγμένος σε ζώνες. Οι ανώτερες ζώνες περιλαμβάνουν σκηνές από το βίο του Χριστού και της Παναγίας ενώ οι κατώτερες αγίους σε προτομή καθώς και ολόσωμους αγίους. Στο αψίδωμα του κωδωνοστασίου κυριαρχεί η μνημειακή παράσταση του Αρχάγγελου Μιχαήλ, πάτρωνα του ναού ενώ στην εξωτερική πλευρά του δυτικού τοίχου σώζεται η παράσταση της Δευτέρας Παρουσίας, που κοσμούσε τον κατεδαφισμένο σήμερα νάρθηκα του ναού. Ίχνη τοιχογραφιών υπάρχουν και στη κόγχη του κατεστραμμένου παρεκκλησίου στη νότια πλευρά.

Στο ναό υπάρχουν ξυλόγλυπτο, επίχρυσο τέμπλο και φορητές εικόνες, κατασκευασμένες σε μεταγενέστερη εποχή. Οι εικόνες του Χριστού και της Παναγίας, του 17ου αιώνα, από το τέμπλο του ναού, είχαν κλαπεί από αρχαιοκάπηλους αλλά βρέθηκαν και σήμερα φυλάσσονται στο Βυζαντινό Μουσείο Ιωαννίνων.